گروه فرهنگی مشرق - پیشرفت علمی كشور از دغدغه‌های اصلی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای بوده است. جامعه‌ی علمی و دانشگاهی كشور مفاهیم و اصطلاحاتی نظیر جنبش نرم‌افزاری، اقتدار علمی، تولید علم، چرخه علمی، استقلال علمی، جهاد علمی و... را به‌كرات و به‌خصوص در ۱۲ سال اخیر از ایشان شنیده‌اند. در دیدار امسال رهبر انقلاب اسلامی با جامعه‌ی دانشگاهی كشور، ایشان باز هم به این موضوع تأكید كردند كه اقتدار سیاسی و اقتصاد ایران نیاز به حفظ و تقویت «گفتمان علمی، گفتمان پیشرفت علمی و گفتمان پیشرفت عمومی كشور» در دانشگاه‌ها دارد. با مهندس سید محمودرضا سجادی، رئیس پیشین مركز همكاری‌های فناوری و نوآوری ریاست جمهوری به گفت‌وگو نشستیم تا نگاه رهبر انقلاب به مقوله‌ی پیشرفت علمی كشور را مورد بررسی قرار دهیم.
 

در ایجاد گفتمان توسعه‌ی علم و فناوری در كشور، مهم‌ترین نقش را رهبر معظم انقلاب اسلامی داشته‌اند. در تمام سال‌های رهبری آیت‌الله خامنه‌ای شاهد دیدارها و بازدیدها و نشست‌ها و گفت‌وگوهای بسیار ایشان با دانشگاهیان و نخبگان و دانشجویان و دستگاه‌های مربوط به این حوزه بوده‌ایم. پیگیری‌های خاص ایشان در ماجرای تدوین نقشه‌ی جامع علمی در خاطر بسیاری از فعالان علمی است؛ یا این‌كه ایشان بارها در خصوص كم‌بودن بودجه‌ی تحقیقات تذكر داده‌اند. همچنین ایشان در سخنرانی عید نوروز سال ۱۳۹۰ در حرم رضوی سلام‌الله‌علیه آن جمله‌ی معروف را فرمودند كه: «شكل‌گیری زنجیره‌ی تجاری‌سازی تولید علم و تولید ثروت ملی  از نكات برجسته‌ی حركت علمی كشور است. اگر زنجیره‌ی تولید دانش، تبدیل دانش به فناوری، تولید محصول و در نهایت تجاری‌سازی علم تكمیل شود، مسیر تولید علم به تولید ثروت ملی كشور و پاسخگویی به نیازهای ملت منتهی خواهد شد.»

این را ‌كه كدام مبانی فكری پشت این مسأله بوده است، می‌توان از حدیثی فهمید كه رهبر انقلاب بارها در این مورد تكرار كرده‌اند: «العِلمُ سلطانٌ مَن وَجَدَهُ صالَ وَ مَن لَم یَجِدهُ صیلَ عَلَیهِ.» این حدیث نشان می‌دهد كه علم از جنس توانایی و باعث عدم تسلط دشمنان بر ما و راه حل مسائل زندگی ما است. كشور ما امروز هم در مسائل اقتصادی، هم فرهنگی و هم سیاسی-امنیتی به این تسلط و به توانایی حل مسأله و مقابله با تهدیدهای دشمنان نیاز مبرم دارد.
 

همان‌طور كه اشاره شد ایشان بیش از دیگران بر مسأله‌ی حركت علمی كشور تأكید داشته و دارند. نمونه‌های آن نیز در بحث نقشه‌ی جامع علمی كشور و دیدارهای متعدد با نخبگان و دانشگاهیان و تأكید بر افزایش بودجه‌های تحقیقاتی است. در خصوص آینده‌ی علمی كشور نیز ایشان در سال ۱۳۸۵ و طی چند سخنرانی اعلام كردند: «من از جامعه‌ى علمى كشور توقع مى‌كنم كه شما پنجاه سال دیگر در رتبه‌ى اول علمى دنیا قرار داشته باشید.» یعنی چشم‌اندازی كه ایشان ترسیم فرموده‌اند، جایگاه اول در دنیا است؛ البته در طول پنجاه سال كه می‌شود سال ۱۴۳۵. بارها هم گفته‌اند كه این توقع زیادی نیست، چون ما استعدادهای بسیار خوبی در كشور داریم و حق كشور ما همین است. همچنین در چشم‌انداز بیست ساله‌ی كشور نیز جایگاه اول علمی در منطقه را كشورمان برای هدف‌گیری كرده‌اند.
 
اصولاً نگاه ایشان به پیشرفت علمی از یك سو مبتنی بر مبانی اسلامی است كه از ایشان جز این هم انتظار نمی‌رود. از سوی دیگر، نگاه ایشان به «علم» یك نگاه سنتی نیست كه صرفاً علوم فلسفی و فقهی و علوم مربوط به دین و معنویت را با ارزش بدانند. بلكه ایشان «علوم تجربی» و «علوم دانشگاهی» را نیز در جایگاه صحیح خود قرار می‌دهند. درست است كه بسیاری از علوم تجربی برای آخرت ما ممكن است كاربردی نداشته باشد، ولی وقتی تكلیف دینی ما حكم می‌كند كه باید در همین زندگی دنیایی، توانمند و پیروز و مسلط بر دشمنان و مسلط بر عوامل مختلف باشیم و برای اداره‌ی سیاست و جامعه و اقتصاد و تمامی شئون زندگی بشر برنامه داشته باشیم، لذا قطعاً كسب علوم تجربی و علوم بشری موجود و سرآمد شدن در همین علوم نیز یك ارزش و یك اولویت راهبردی برای كشور است.

در گفتمان رهبری مشاهده نمی‌كنیم كه ایشان علوم معنوی را در عرش بنشانند و علوم تجربی را بر فرش. همچنین این را  نمی‌بینیم كه ایشان علوم متولد در غرب یا در دیگر كشورهای غیر دینی و غیر اسلامی را ذاتاً نجس بدانند و معتقد باشند كه ما نباید از تجربه‌ی علمی جهان استفاده كنیم. لذا می‌بینیم كه طیف موضوع «علم» در گفتمان ایشان بسیار وسیع است. ایشان بارها در سخنانشان به علومی مانند بیوتكنولوژی، نانوتكنولوژی، فناوری هسته‌ای، فناوری‌ سلول‌های بنیادی اشاره دارند و این نشان می‌دهد كه توفیقات كشور در این علوم برای ایشان بسیار مهم است.
 
* تكمیل چرخه‌ی تولید ثروت از علم نیز یكی از دغدغه‌های مهم رهبر انقلاب است. این چرخه چه اهمیتی دارد و كشور ما با چه ضعف‌ها و آسیب‌هایی در این زمینه روبه‌رو است؟
به نظر من بزرگ‌ترین رویداد علمی در كشور ما -چه پیش از انقلاب اسلامی و چه پس از آن- تبیین «چرخه‌ی تولید ثروت از علم» توسط رهبر معظم انقلاب بوده است. این رویكرد و اقدام ایشان را نمی‌توان یك رویداد نامید، بلكه یك انقلاب زیربنایی در حوزه‌ی علم و فناوری است. این یك تحول بینشی بوده كه سرمنشأ همه‌ی تحولات مربوط به رشد علم و فناوری در كشور است. تا قبل از بیان این بینش توسط ایشان، ما در كشور معضلات لاینحلی در علم و پژوهش داشتیم. برخی از این معضلات به قرار زیر است:
 
از نگاه دانشگاهیان، «پژوهش» یك فرایند بی‌تعهد و بدون مسئولیت تلقی می‌شد كه همواره حاكمیت ‌باید آن را تغذیه و حمایت می‌كرد، به امید آن‌كه در آینده‌ای نامشخص منتهی به نتیجه گردد. از نگاه صنعت نیز پژوهش یك اقدام تجملاتی به حساب می‌آمد كه ‌باید اساتید را سرگرم و مشغول می‌كرد تا آن‌ها برای دستگاه‌های اجرایی و مسئولیت‌های سنگین ایجاد مشكل نكنند! در این فضا علی‌رغم سال‌ها تلاش، تعامل صنعت و دانشگاه هرگز به صورت جدی اتفاق نیفتاد.
 
در آن فضا، تولید فناوری از پژوهش و تبدیل فناوری به تولید و ثروت، به عنوان امور ضد ارزشی و به‌دور از شأن عالمان تلقی می‌شد.
 
نتیجه‌ی این بینش، مصداق زنبور بی‌عسل و درخت بی‌ثمر بود كه كشور علی‌رغم صرف هزینه و نیروی انسانی، عایدی بسیار محدودی داشت.
 
رهبر انقلاب اسلامی با تبیین این زنجیره و متعهد كردن اركان آن، یك نظام بینشی برای اقتصاد دانش‌بنیان را پایه‌گذاری كردند.
 
اصل این بینش، كامل و فاقد ضعف است، ولی متأسفانه ساختار اجرایی آن مشكلاتی دارد. رهبر انقلاب نه‌تنها این بینش را تبیین كرده، بلكه ساختاری هوشمندانه را در رأس نظام اجرایی كشور برای آن پیش‌بینی كرده‌اند. ایجاد پست معاونت رئیس‌جمهور بهترین ساختاری بوده كه برای پیاده‌سازی این بینش، پیش‌بینی شده است.


* رهبر انقلاب تاكنون بارها از «میانبر علمی» صحبت كرده‌اند و رسیدن به قله‌های پیشرفت علمی دنیا را تنها از این طریق امكان‌پذیر دانسته‌اند. استفاده از راه‌های میانبر در بحث پیشرفت علمی چگونه تحقق می‌یابد؟
كلمه‌ی میانبر یعنی هر چیزی كه راه را كوتاه كند و باعث شود ما سریع‌تر به مقصد برسیم. ضمناً معنی خط‌شكنى و نوآوری نیز می‌دهد. از طرف دیگر می‌دانیم كه رهبر انقلاب به هیچ‌وجه مرعوب‌شدن در برابر كشورهای پیشرفته را نمی‌پذیرند. ایشان معتقدند كه ما باید دارای خودباوری باشیم و مسیر پیشرفت علمی در كشور نباید مسیری تقلیدی باشد. ما باید به «تولید علم» فكر كنیم و خود را دارای توانایی ابداع و نوآوری بدانیم. همچنین دیده‌ایم كه ایشان چشم‌انداز كشور را صرفاً اول‌شدن در منطقه نمی‌دانند، بلكه آن را اول‌شدن در تمام دنیا -در طول پنجاه سال- دانسته‌اند. این‌ها همه تنها با رفتن از «راه میانبر» ممكن است و از راه‌های عادی نمی‌توان به این اهداف رسید. ولی برخی از این كلمه چنین برداشت كرده‌اند كه ما حتماً باید از راه‌های عجیب و غریب به توسعه‌ی علمی بپردازیم وگرنه موفق به پشت سر گذاشتن رقبا نخواهیم شد.
 
به نظر من، مصداق «راه میانبر» در كلام رهبر انقلاب، هم دستیابی سریع‌تر و با روش‌های بدیع به همین علوم موجود در دنیا است و هم نوآوری و كشف مرزهای جدیدی از علم كه هنوز كشورهای دیگر به آن حتی فكر هم نكرده‌اند. هر دوی این‌ها مصداق «راه میانبر» است چون در هر دو مورد ما راه را كوتاه كرده‌ایم.
 
رهبر معظم انقلاب بارها از حركت دانشمندان كشور در مواردی مانند فناوری هسته‌ای و صنایع دارویی تشكر كرده‌اند و این‌كه این عده باعث دستیابی ما به فناوری‌هایی شده‌اند كه در مسیر عادی شاید ده‌ها سال دیگر هم به آن‌ها دست پیدا نمی‌كردیم. به‌ویژه با توجه به این‌كه كشورهای استكباری موانع بسیاری بر سر راه دستیابی كشورها به برخی فناوری‌های راهبردی و حساس قرار می‌دهند. این‌كه جوانان، دانشمندان و پژوهشگران ما بتوانند با پیگیرى و تلاش خودشان این علوم را به دست بیاورند، از نظر رهبر انقلاب بسیار با ارزش است. اما ایشان به پیمودن مجدد راه‌های رفته توسط دیگران -ولو سریع‌تر از حالت عادی- قانع نیستند. ایشان معتقدند ما می‌توانیم راه‌های جدیدتری را نیز در جهان علم كشف كنیم: «من می‌گویم در زمینه‌ى علم و فناورى، آن كارى را كه ذهن بشر به آن دست نیافته است، آن را وجهه‌ى همت قرار بدهید و دنبال بكنید. این‌طورى است كه ما خط مقدم علم را شكسته‌ایم و یك قدم به جلو برداشته‌ایم. [...] البته برداشتن قدم‌هاى جدید، مستلزم پیمودن راه‌هاى رفته‌شده و طى‌شده به وسیله‌ى دیگران است. در این شكى نیست، اما هیچ‌وقت نباید ذهن را از كاوش و جست‌وجو براى یافتن راه‌هاى میانبر محروم و ممنوع كرد.»
 
ما در گذشته و در تاریخ علم كشور نیز دیده‌ایم كه ستاره‌هایی همچون ابوعلی‌سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، شیخ بهایی و مانند ایشان  فقط پیرو دانش زمان خود نبودند، بلكه با استعدادهای خارق‌العاده‌شان توانستند راه‌ها و افق‌های جدیدی را در عرصه‌ی علم بگشایند. منظور رهبر معظم انقلاب در بحث میانبر علمی این است كه ما نباید فقط با دنباله‌روی از علوم دیگران، به پیشرفت نائل آییم، بلكه می‌توانیم مسیرهای جدیدی را باز كنیم و مانند گذشته، پیشاهنگ حوزه‌های جدید علم باشیم. تحقق این امر نیز این‌گونه امكان‌پذیر است كه دانشمندان ما با توكل بر خدا و خودباوری، به حوزه‌های جدید علم ورود كنند و اجازه ندهند كلیشه‌ها و عادت‌های متداول علمی، ذهن و خلاقیت آنها را محدود سازد.

 
* رهبر انقلاب پیشرفت‌های علمی را به‌نوعی زیربنای حركت و پیشرفت كشور می‌دانند. چرا و چگونه پیشرفت علمی می‌تواند نقش زیربنایی در پیشرفت همه‌جانبه‌ی كشور را ایفا نماید؟

درستی این دیدگاه در حوزه‌ی صنعت و فناوری‌های مختلف مادی كه روشن است. با پیشرفت علم، خواص مواد و انرژی‌ها و فرآیندهای مربوط به تبدیل آن‌ها شناخته می‌شود. لذا انسان توانایی می‌یابد آن‌چه را در محیط پیرامونی خود دارد، بهتر بشناسد و آن را تبدیل به محصولات مناسب‌تر كند تا هم نیازهایش را رفع كند و هم از آن كسب درآمد كند.
 
از طرف دیگر، در گذشته خصوصیت صنایع و اقتصاد به گونه‌ای بود كه غالباً نیروی كار ساده، مواد اولیه یا سرمایه، علت اصلی پیشرفت اقتصادی جوامع بودند. امروزه اما ماهیت صنعت و اقتصاد متفاوت با گذشته است. امروزه هركسی دانش فنی نداشته باشد، هر قدر هم نیروی كار ارزان یا منابع طبیعی داشته باشد، نمی‌تواند از نظر صنعتی و اقتصادی با دیگران رقابت كند. این دانش فنی است كه نقش اصلی را در ایجاد ارزش افزوده در محصول یا خدمات ایفا می‌كند. بنابراین هرچه دانش بیشتری در یك حوزه به كار گرفته شود، ارزش افزوده‌ی بیشتری خلق خواهد شد و سرعت رشد جامعه را بیشتر خواهد كرد.
 
در حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی نیز دانش باعث تسلط بیشتر بر ابعاد مختلف جامعه و توان مدیریت آن می‌شود. پس به دلیل پیچیدگی‌های امور مدیریتی در جهان امروز، نمی‌توان بدون دستیابی به علوم اجتماعی و مدیریتی، جامعه را اداره كرد.
 
* از جمله واقعیت‌های كشور ما در بحث پیشرفت علمی، به‌دست‌آمدن این پیشرفت‌ها در زمینه‌هایی همچون دارو، هوافضا، نانو و انرژی هسته‌ای در شرایط تحریم و فشار دشمنان است. این پیشرفت در چنین شرایطی چگونه و بر اساس چه سازوكارهایی به دست آمده است؟

علت این پیشرفت‌ها در زمان تحریم به عوامل متعددی بازمی‌گردد، اما به نظر من سه عامل نقش اصلی‌تر را دارند:
۱. مردم ما دارای استعدادهای چشمگیری هستند. ویژگی این استعدادها این است كه در شرایط چالش و فشار به منصه‌ی ظهور می‌رسند. مردم ما وقتی احساس خطر و نگرانی برای كشور بكنند، آستین‌ها را بالا می‌زنند و تا پای جان، احساس مسئولیت و تلاش می‌كنند. همین روحیه باعث شده كه ما در شرایط فشار و تحریم بهتر عمل كنیم و دستاوردهای بیشتری داشته باشیم.
 
۲. دولت‌ها نیز در شرایط عادی، خیلی به توانایی‌های مردمی توجه نمی‌كنند و سعی می‌كنند نیازها و مشكلات كشور را با كمك‌گرفتن از تولیدات و خدمات خارجی رفع كنند. در شرایط تحریم، دولت‌ها از كمك خارجی محروم شده و مجبور می‌شوند كه به توانایی‌های داخلی  توجه و اعتماد كنند و همین موجب بروز استعدادهای مردمی و حصول پیشرفت‌ها می‌گردد.
 
۳. مهم‌ترین عامل عبارت است از تشویق‌ها، تأكیدات و پیگیری‌های رهبر معظم انقلاب. به تعبیر معصوم ‌علیه‌السلام: «‌النّاسُ عَلی دینِ مُلُوكِهِم». در تاریخ نیز می‌بینیم هرگاه حاكمی به علم و دانش یا ادبیات و شعر اهمیت ‌داده، آن حوزه پیشرفت كرده است. فضایی كه ایشان در كشور ایجاد كرده‌اند، بهترین زمینه را برای تحقق توسعه‌ی علم و فناوری فراهم كرده است.
 
خلاصه آن‌كه رهبر بزرگوار انقلاب با «طراحی بینشی جامع»، با «تبیین آرمان» و با «ارزش‌سازی تلاش در جهت توسعه» سه عنصر اصلی پیشرفت را فراهم آورده‌اند. در مورد ساز و كار هم می‌توان این‌گونه اظهار نظر كرد كه واقعاً این تشكیلات‌ها نیستند كه حرف اصلی را می‌زنند، بلكه مدیران فناوری هستند كه اصلی‌ترین تأثیر را دارند. یعنی هر كشوری هرجا از مدیران سیاسی یا شعاری  استفاده كرد، آن حوزه پسرفت خواهد داشت. متقابلاً هرگاه كارها را به مدیران فهیم و متعهد سپرد، آن حوزه پیشرفت خواهد كرد.